XIX դարի և ХХ դարասկզբի կերպարվեստ

Արևելյան Հայաստանի՝ պարսկական լծից ազատագրումից և Ռուսաստանի կայսրությանը միացումից հետո ամրապնդվեցին կապերը արևմտյան և ռուսական մշակույթների հետ: Աշխարհիկ կերպարվեստը և հատկապես գեղանկարչությունը սկսեցին զարգանալ նոր ուղղությամբ:

1830-70-ական թվականներին հայկական կերպարվեստի պատմության մեջ առաջատար դիրք է գրավում դիմանկարը: Դարաշրջանի հայտնի դիմանկարիչների շարքում կարելի է առանձնացնել Հակոբ Հովնաթանյան կրտսերին և ակադեմիական դպրոցի հետևորդ Ստեփանոս Ներսիսյանին: Ներսիսյանը համարվում է հայկական կերպարվեստում կենցաղային ժանրի հիմնադիրը: Նա հայ նկարիչներից առաջինն էր, ով համադրեց ժանրային սյուժեն լայն բնանկարի հետ: 19-րդ դարի առաջին կեսին Աղաֆոն Հովնաթանյանի և Հովհաննես Քաթանյանի ստեղծած փորագրությունների և լիտոգրաֆիայի ի հայտ գալով սկսեց զարգանալ հայկական հաստոցային գրաֆիկան:

XIX դարում Գեղարվեստի կայսերական ակադեմիայի ուսանողների շրջանում բազմաթիվ հայ արվեստագետներ կային:

1860-1870թթ. ստեղծագործում էր հայ գեղանկարչության ռոմանտիկ ուղղության հիմնադիրներից մեկը `ծովանկարիչ Մկրտիչ Ճիվանյանը:

Հայաստանում քաղաքական և տնտեսական անբարենպաստ պայմանների պատճառով հայ նկարիչները ստեղծագործական գործունեություն էին ծավալում Թիֆլիսում, Սանկտ-Պետերբուրգում և Մոսկվայում, ինչպես նաև Արևմտյան և Արևելյան Եվրոպայի քաղաքներում, ինչը նպաստեց նրանց ստեղծագործությունների հարստացմանը այդ երկրների գեղարվեստական հնարքներով և ավանդույթներով: Նրանք իրենց թեմատիկ աշխատանքները նվիրում էին հայ ժողովրդի կենցաղին, բնությանը և Հայաստանի պատմությանը: Այսպիսով, 1880-ական թվականներին հայտնվեց նկարիչների մի ողջ աստղաբույլ, որն իր ստեղծագործությունները ձոնում էր ազգային թեմաներին:

XIX դարի վերջին (1880-1890) Շամշինյանը ստեղծում էր իր իրատեսական նկարները կենցաղային ժանրում: Նա գործնականորեն դառնում է հայկական գեղանկարչության թեմատիկ ժանրում Ս. Ներսիսյանի շարունակողը: Այնուամենայնիվ, այս ժանրը զարգացման ամենաբարձր մակարդակին հասավ XIX դարի վերջին և XX դարի սկզբին ստեղծագործող Վարդգես Սուրենյանցի՝ ամենահայտնի հայ նկարիչներից մեկի աշխատանքներում: Նա ստեղծել է մի շարք նկարներ պատմական և կենցաղային թեմաներով: Սուրենյանցը նաև հանդես է եկել որպես թատերական նկարիչ և մանրանկարիչ: Նա նաև «Պերեդվիժնիկների»՝ Գեղարվեստական շրջիկ ցուցահանդեսների ընկերության անդամ էր:

1900-ական թվականներից Սուրենյանցի նկարներում կարելի է հանդիպել որոշ արդիական մոտեցումներ: Նա նաև համարվում է այդ ժամանակաշրջանի Արևելյան Հայաստանի խոշորագույն գրաֆիկական նկարիչը: Սուրենյանցի ժամանակակիցներ Էմմանուիլ Մաղդեսյանը և Վարդան Մախոխյանը ծովանկարի վարպետներ են: Մախոխյանի ռեալիստական ծովանկարները հաճախ ունեն ռոմանտիկական երանգներ և որոշ դեպքերում անուղղակիորեն առնչվում են սիմվոլիզմին: Նազարյանը աշխատել է դիմանկարային ժանրում, Հմայակ Արծաթպանյանը` դիմանկարի և կենցաղային, Կարապետ Չիրախյանը` դիմանկարի և բնապատկերի ժանրերում: 1890-ական թվականներին բնանկարը վերածվեց հայ գեղանկարչության ինքնուրույն ժանրի: Պրոֆեսիոնալ բնանկարի հիմնադիրը Գևորգ Բաշինջաղյանն է: Նրա ստեղծագործությունները՝ կերտված մեծ վարպետությամբ և հայրենասիրության զգացումով, պատկերում էին Հայաստանիբնությունը և պատմական հուշարձանները: Նկարչի աշխատանքներում կարևոր տեղ էին զբաղեցնում նաև Ֆրանսիայի, Ռուսաստանի և Վրաստանի բնանկարները: Միևնույն ժամանակ Բաշինջաղյանը հայտնի էր որպես դասական գեղարվեստական ժառանգության պահպանման գաղափարախոս: Այս ժանրում ստեղծագործել են նաև Շամշինյանը և Շիշմանյանը:

Եղիշե Թադևոսյանը, Փանոս Թերլեմեզյանը և Ստեփանոս Աղաջանյանը 19-րդ դարի վերջի և 20-րդ դարի առաջին տասնամյակի ռեալիստական դեմոկրատական ուղղվածության սյուժետային նկարներ ստեղծեցին: Սկզբնապես Եղիշե Թադևոսյանի ստեղծագործությունները կրում էին Սուրենյանցի արվեստի զգալի ազդեցությունը, հատկապես ազգային թեմատիկայի պարագայում: Սակայն 1900-ական թվականներից ի վեր արվեստագետը ավելի հակված էր գեղարվեստական արտահայտման իմպրեսիոնիստական, պուանտիլիստիկ մեթոդներին: Փանոս Թերլեմեզյանը հիմնականում աշխատում էր դիմանկարի ժանրում, սակայն նկարիչը իր տաղանդը դրսևորել է նաև կենցաղային և բնապատկերի ժանրերում:

Բավականին ուշագրավ են Հակոբ Հակոբյանի ստեղծագործությունները՝ դիմանկարներ, առօրյա կյանքի նկարներ և բնանկարներ, որոնք առանձնանում են ռեալիստական հմտությամբ և թեմատիկ միասնությամբ: 20-րդ դարի սկզբին Մոսկվայում իր ստեղծագործական գործունեությունն է ծավալում Մարտիրոս Սարյանը: Իր ստեղծագործական ուղու սկզբում Սարյանը աշխատել է սիմվոլիզմի ավանդույթներին համապատասխան: Նրա վաղ գործերում նկատելի է, որ արվեստագետը զբաղված էր գեղարվեստական արտահայտման նոր միջոցների որոնումներով:

20-րդ դարի սկզբին Փարիզում էին աշխատում վարպետներ Էդգար Շահինն ու Տիգրան Պոլատը: 1916 թ. Թիֆլիսում հայ նկարիչների ջանքերով ստեղծվեց «Հայ նկարիչների միությունը»: 20-րդ դարի սկզբին ստեղծագործում էին նկարիչներ Խաչատուր Տեր-Մինասյանը, Դավիթ Օքրոյանցը, Գ. Գաբրիելյանը, Արսեն Շափանյանը, Հովսեփ Փուշմանը և այլք:

Գրաֆիկան զարգանում է Արշակ Ֆետֆաջյանի և Վանո Խոջաբեկյանի ստեղծագործություններում: Խոջաբեկյանի ստեղծագործությունները պատկերում են թիֆլիսյան առօրյա կյանքի տեսարաններ, նրանք տարբերվում են հումորի զգացումով, զավեշտական արտահայտիչ շտրիխներով: Ֆետֆաջյանը հայ կերպարվեստի պատմության մեջ մտավ Անիի պատմական հուշարձանները պատկերող իր ջրաներկային աշխատանքներով:

....

Հայ ժամանակակից կերպարվեստ

Ժամանակակից հայ նկարչությունը ներկայացված է բոլոր ուղղություններում ստեղծագործող նկարիչներով: Նրանց ստեղծագործությունները պարբերաբար մասնակցում են ոչ միայն Հայաստանի, այլեւ արտասահմանյան ցուցահանդեսներին, իսկ Ռուսաստանում, Եվրոպայում եւ ԱՄՆ-ում գործող բազմաթիվ հայտնի սրահներ ցուցադրում են այդ աշխատանքները վաճառքի համար: Կարող ենք նշել Գրիգոր Ազիզյանի (1923-2003), ինչպես նաև երիտասարդ արվեստագետների` Արթուր Սարգսյանի, Մելիք Ղազարյանի, Սամվել Հարությունյանի, Ալբերտ Սալյանի, Աշոտ Մկրտչյանի և այլոց բնանկարները:

Արթուր Սարկիսյանի ստեղծագործությունները վերացական արվեստի նմուշներ են: Նրա նկարների հիմնական թեմաներն են խորհրդային անցյալի շղթաներից ազատվելը, նախախորհրդային անցյալում հայ մշակույթի խորին աղբյուրների որոնումը: 2005 թ. արվեստագետ Թամարա Սինանյանի հետ հարցազրույցում նա նշել է. «Իմ մոտեցումը գեղանկարչությանը հիմնված է սոցիալական ռեալիզմի շղթաների հաղթահարման ցանկության վրա»: Նրա կտավներում միաձուլված են նկարներ, մետաքսագրաֆիա, տեքստերից հատվածներ, նշաններ, ճարտարապետական նմուշներ, այլ նկարներից հատվածները: Այդ ամենից զատ Արթուր Սարգսյանը ցույց է տալիս, որ «էսթետիկ կոլաժները» ունենում են ինչպես առանձնահատկություններ, այնպես էլ միավորող հատկություններ, որոնք սահմանում են ժամանակակից կոմպոզիցիան` 20-րդ դարի արվեստի ամենանշանակալից ժառանգությունը: Նրա նկարներում առկա է անցյալի ժառանգության որոնումը կիրառական արվեստի նմուշներից մինչև ինտերիեր, ճարտարապետությունից մինչեւ կնիքներ, նշաններ եւ ձեռագրեր:

Ալեքսանդր Աղաբեկովի ստեղծագործությունների մեծ մասը կոլաժներ են ապակու վրա, այդ թվում՝ հեղինակի ստեղծած բազմաշերտ կոլաժի համալիր տեխնիկա: Նկարչի ստեղծագործությունների այլաբանական պատկերներին համապատասխանում է նրա յուրօրինակ պլաստիկ մեթոդը, որը հիմնված է հնչյունային գունային հարթությունների տեղադրման և լուսարձակման վրա: Նա նաեւ բազմաթիվ ինստալյացիաների հեղինակ է:

Գեղա- և գծանկարիչ Ռուդոլֆ Խաչատրյանը նկարիչ եւ քանդակագործ Երվանդ Քոչարի ուսանողն էր: Նրա ստեղծագործական ակտիվությունը տեղ գտավ 1960-ական թվականներին, երբ տեղի էր ունենում գեղարվեստական ավանդույթների ակտիվ թարմացում:

Սեւադա Գրիգորյանի ցուցահանդեսները անցկացվում են ամբողջ աշխարհում` Ճապոնիայում, Չինաստանում, Ռուսաստանում եւ ԱՄՆ-ում: 2014 թվականին նկարչին հրավիրել էին Նանկին: Չինաստանում նա ստեղծել է ավելի քան մեկ տասնյակ նկարներ եւ մասնակցել տարբեր քաղաքներում անցկացված բազմաթիվ ցուցահանդեսների:

Հայաստանի նկարիչների միության անդամ Արեւիկ Արեւշատյանի մի շարք ստեղծագործություններ ներկայացված են Երեւանի ժամանակակից արվեստի թանգարանում, ինչպես նաեւ տարբեր երկրներում պահվող մասնավոր հավաքածուներում:

Նկարիչ Հովիկ Զոհրաբյանը հայտնի է իր գծանկարչական աշխատանքներով: Նա ապրել եւ աշխատել է Երեւանում, Մոսկվայում, Սանկտ Պետերբուրգում: 1988 թվականից եւ մինչ օրս նկարիչը ապրում է Օդեսայում:

Արշակ Սարգսյանը սովորել է Հայաստանի գեղագիտության ազգային կենտրոնում, այնուհետեւ «Փարոս» հիմնադրամի աջակցությամբ շարունակել ուսումը Կիպրոսի գեղարվեստի դպրոցում: Նրա անհատական ցուցահանդեսները անցկացվել են Լոնդոնում, Բրեմենում, Մոսկվայում, Փարիզում եւ Նյու Յորքում: Նրան է հանձնարարվել «Զվարթնոց» միջազգային օդանավակայանում ուղեւորատար տերմինալների համար կերտել ստեղծագործություն: Իր ստեղծագործություններում նա անդրադառնում է ժամանակակից մարդու կյանքին, նրա բարդություններին եւ հակասություններին:

Իր ստեղծագործական գործունեության ընթացքում նկարիչ Վոլոդյա Մարգարյանը (Վալմար) կազմակերպել է 40 անհատական եւ 120 խմբային ցուցահանդեսներ Հայաստանում, Ռուսաստանում, Էստոնիայում, Լատվիայում, Եվրոպայի, Մերձավոր Արեւելքի եւ Ամերիկայի մշակութային կենտրոններում: Նրա ստեղծագործությունները ներկայացված են Հայաստանի, Ռուսաստանի, ԱՄՆ, Իսպանիայի, Ճապոնիայի, Ֆրանսիայի թանգարաններում եւ պատկերասրահներում, ինչպես նաեւ մասնավոր հավաքածուներում: Վերջին տարիներին Վալմարը սերտորեն համագործակցում է «Kew» (ԱՄՆ) եւ «EVAN» պատկերասրահների հետ:

Կարեն Ալեքյանը ծնվել է Գյումրի քաղաքում: Ավարտել է Գյումրիի Մերկուրովի անվան գեղարվեստի դպրոցը, Երեւանի Թերլեմեզյանի անվան արվեստի դպրոցը եւ Երեւանի գեղարվեստի պետական ակադեմիայի Գյումրու մասնաճյուղը: Ալեքյանի ստեղծագործությունները ցուցադրվում են արտասահմանում:

Նկարիչ Սերգեյ Նարազյանը, ով ավարտել է Երեւանի գեղարվեստի պետական ինստիտուտը, իրեն անվանում է նեոռեալիստ: Նրա ներշնչման աղբյուրը մարդկանց ամենօրյա կյանքն ու փոխազդեցություններն են: